Năm âm lịch Quý Mão (2023) là năm nhuận và có 2 tháng 2 nhưng lý do đằng sau là gì?
Mặc dù lịch Gregory (Dương lịch) đã được sử dụng phổ biến, tuy nhiên văn hóa Việt Nam vẫn rất chịu ảnh hưởng của lịch cổ hay còn gọi là âm lịch. Âm lịch được sử dụng để xác định các ngày đầu tháng, ngày Rằm, các ngày lễ, Tết, Trung thu...
Là kết quả của những nghiên cứu sâu sắc và lâu dài của các nhà khoa học xưa, lịch âm (hay còn gọi là lịch âm dương vì tính đến cả chu kỳ quay quanh mặt trời) có nhiều yếu tố huyền bí và khó hiểu đối với những người ngoại đạo. Nhiều người tò mò về lý do tại sao lại có năm nhuận âm lịch và làm thế nào để xác định tháng nhuận trong năm âm lịch?
Để giải đáp những câu hỏi này, chúng ta cần hiểu rõ một số khái niệm trước, bao gồm điểm sóc, hoàng đạo và trung khí.
Điểm sóc
Thời điểm mà mặt trăng, mặt trời và trái đất nằm trên cùng một đường thẳng, trong đó mặt trăng nằm ở giữa và quay về phía trái đất một nửa bóng tối được gọi là thời điểm trăng non. Đây là thời điểm xác định ngày đầu tiên của tháng âm lịch. Khoảng cách giữa hai thời điểm trăng non là 29,53 ngày.
Hoàng đạo
Hoàng đạo là một thuật ngữ được sử dụng trong thiên văn học và chiêm tinh học để chỉ quỹ đạo mà mặt trời di chuyển xung quanh trái đất. Mặc dù thực tế là trái đất xoay quanh mặt trời, nhưng hoàng đạo được hiểu dễ dàng là một đường ảo được chia thành 12 phần bằng nhau.
Trung khí
Đơn giản, trung khí là các điểm mốc chia hoàng đạo thành 12 phần bằng nhau. Trong số đó, có 4 trung khí quan trọng mà ai cũng nên biết đó là xuân phân, hạ chí, thu phân và đông chí.
Khi nắm được những điểm này, ta đi vào câu hỏi đầu tiên: Tại sao lại có năm nhuận âm lịch?
Trước hết, Lịch âm dựa vào Mặt trăng làm cơ sở để chia tháng, mỗi tuần trăng là một tháng và ngày bắt đầu được xác định bằng thời điểm sóc. Một tuần trăng dài khoảng 29,53 ngày, để đơn giản hóa tính toán, người ta quy ước mỗi tháng âm lịch có 29 hoặc 30 ngày. Tháng âm có 30 ngày được gọi là "tháng đủ", còn tháng có 29 ngày được gọi là "tháng thiếu.
Bởi vì một tháng âm trung bình kéo dài 29,53 ngày, nên 12 tháng âm lịch chỉ kéo dài 354,36 ngày, tức là thiếu khoảng 10 ngày so với năm dương lịch. Để giữ cho hai lịch không bị chênh lệch quá nhiều theo thời gian, người ta sử dụng phương pháp "tháng nhuận", tức là sau mỗi 2 hoặc 3 năm, sẽ có 1 năm âm lịch có 13 tháng trăng. Năm âm lịch nhuận sẽ kéo dài tới 384-385 ngày.
Để biết năm nào là năm nhuận không phải là việc khó. Người ta đã quy ước rằng mỗi chu kỳ 19 năm sẽ có 7 năm nhuận, tương ứng với các năm số 3, 6, 9, 11, 14, 17 và 19 trong chu kỳ đó. Để biết năm nào là năm nhuận, cứ lấy năm dương của nó chia cho 19, ra số dư tương ứng 3, 6, 9, 11, 14, 17, 19 thì đó là năm nhuận.
Năm 2023 chia 19 dư 9, vậy nên năm âm lịch tương ứng của nó tức Quý Mão là năm nhuận.
Tiếp đó, chúng ta cần xác định tháng nhuận âm lịch, tức là tháng được lặp lại để có 13 tháng trong năm nhuận. Điều này thực ra không quá khó, chỉ cần xác định tháng nào không có trung khí thì tháng đó sẽ được dùng làm tháng nhuận.
Để chọn tháng nhuận âm lịch, nếu trong năm có nhiều tháng không chứa trung khí thì ta sẽ chọn tháng đầu tiên không có trung khí sau đông chí làm tháng nhuận. Tuy nhiên, tháng Giêng và tháng Chạp không bao giờ được chọn làm tháng nhuận. Trong trường hợp năm nào có tháng 2 âm lịch thỏa mãn các điều kiện trên, thì tháng 2 âm lịch đó sẽ được chọn làm tháng nhuận.
Nếu trong năm có nhiều tháng âm lịch không chứa trung khí thì ta lấy tháng đầu tiên không có trung khí sau đông chí làm tháng nhuận. Tháng Giêng và tháng Chạp thì là ngoại lệ, không bao giờ nhuận. Do năm nay tháng 2 âm lịch thỏa mãn các điều kiện trên, nên theo quy ước được lặp lại làm tháng nhuận.
